عوامل و مراکز تربیتى:
عوامل و مراکز مهم تربیتى ،بى شمارند که در اینجا به ذکر برخى از آنها مى پردازیم .
قابل ذکر است که عطف توجه ،به این عوامل و مراکز بر اساسى اهمیتى است که امام راحل (س ) در دیدگاه تربیتى خود براى آنها، قایل بوده اند که عبارتند از:
1- وحى و مکتب انبیا 
- قرآن (آشنایى و عمل به قرآن )
- حوزه هاى علمیه (علوم حوزوى و آشنایى با علوم اسلامى )
2- عبادت 
- مسجد و نماز (نماز شب و نماز جمعه )
- حج
3- معلم 
4- مراکز فرهنگى 
الف - کودکستان ،دبستان ، راهنمایى و دبیرستان و...
ب - دانشگاه .
5- زن 
- (همسر و مادر)
6- رسانه هاى جمعى .
7- مجلس شوراى اسلامى .
8- جلسات عزادارى
- (محافل ذکر)
9- زندان
- (مرکز باز پرورى و باز سازى انسانها و ندامتگاهها)
10- انتظار فرج
توضیح و تبیین
1- وحى و کتب انبیا 
انسان سازى و تربیت وظیفه نهایى انبیا و اولیاى خداست ،زیرا موضوع علم انبیا تربیت انسان مى باشد  و در این باره توجه به این نکته ضرورى است که :تربیت انسان توسط انبیا پیرو تربیت تکوینى پروردگار متعال است که با دست طبیعت انجام مى پذیرد، زیرا ربوبیت به دو گونه است :
م - ربوبیت عام
- ربوبیت خاص
اولى که همه موجودات را شامل مى شود به امر خدا با دست طبیعت در عالم طبیعت صورت مى گیرد و همه موجودات همواره از نقص به کمال و از قوه به فعل متحول مى شوند و انسان نیز تا سر حد حیوان از این قانون برخوردار است ، ولى از آن به بعد به ربوبیت تشریعى و مکاتب انبیا نیازمند است . تا راه سعادت را برگزیند و به شقاوت نگراند  و تردیدى نیست که بعثت ،پدید آورنده تحول علمى ، عرفانى در زندگى انسانهاست
قرآن :
اسلام مترقى ترین مکتب تربیتى است و قرآن آن کتاب انسان سازى است قرآن کتاب تربیت انسانهاست  و در واقع از طریق قران که حبل الهى است رابطه معنوى میان انسان و مربى او پیدا مى شود  آرمان اصلى وحى الهى از جمله قرآن ، این است که براى بشر معرفت و عرفان لازم نیست به خدا ایجاد مى کند،و این حقیقت در راءس همه امور قرار دارد  و در قرآن کریم ،مرکز و منبع همه عرفان است و نیز منشاء همه (معرفت ) هاست . گرچه فهم آن مشکل است . 
و بهره بردارى از آن پس از رفع حجابها است (چنانکه در فصل دیدگاه اخلاقى عرفانى امام - سلام الله علیه - توضیح دادیم ).
قرآن جهت استحلاض آدمى از زندان طبیعت و نجات انسان از مرتبه حیوانیت و ارتقاى او به اوج کمال ،قوت و انسانیت نازل گشته است بر این اساس همواره انسان را به تهذیب نفس و تطهیر باطن دعوت مى کنند و در جهت تحصیل سعادت ، راه مى نماید. و منظور اصلى (و من یخرج من بیته مهاجر الى الله ) همین نکته است
- حوزه هاى علمیه (روحانیت ) 
یکى از مراکز مهم تربیت انسانها حوزه هاى علوم دینى مى باشند ؛زیرا:
1- مراکز دینى :عالمان صالح تربیت مى کند زیرا کوشش انبیا و ایده بعثت در تمام قرنها تربیت انسان است .
2- عالمان انسانهاى صالح و جامع را تربیت مى کنند زیرا تحصیل همراه تهذیب - مى تواند ما را به حیات انسانى برساند و مى تواند کشور ما را از وابستگى ها نجات بدهد. ما روحانیون با دانشگاهیها یک مسیر داریم .
3- )عالمان صالح در برابر تهاجم فرهنگى بیگانگان و در جهت تربیت نسل بشر در تلاش اند لذا) اسلام بدون روحانیت مثل کشور بدون طبیب است .
4- فرهنگ صحیح و دستور العملهاى تربیتى صحیح را نیز باید در حوزه هاى دینى جویا شد؛ زیرا اینان وارثان مکتب انبیایند.
5- مساءله مهم و اصلى حوزه ها اشتغال به تحصیل علوم رایج اسلامى خصوصا فقه و مبادى آن است و خصوصا فقه به طریقه سلف صالح و بزرگان مشایخ همچون (شیخ الطائفه ،صاحب جواهر و شیخ انصارى - رضوان الله تعالى علیهم - )فقه به طریقه مورث از فقها اسلام را حفظ مى کند.
6- اسلام با فقه مانده است . و تردیدى نیست که اسلام نیز مترقى ترین مکتبها تربیت است .
7- حوزه و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث ، مهیاى عکس العمل مناسب باشند. مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد،براى مردم و جوانان حتى عوام هم قابل قبول نیست که مرجع و مجتهدش بگوید من در مسائل سیاسى اظهار نظر نمى کنم .
8- موفقیتهاى روحانیت و نفوذ آنان در جوامع اسلامى در ارزش عملى و زهد آنان است امروز هم این ارزشها نه تنها نباید به فراموشى سپرده شود که باید بیشتر از گذشته به آن پرداخت و هیچ چیزى به زشتى دنیاگرایى روحانیت نیست و هیچ وسیله اى هم نمى تواند بدتر از دنیاگرایى ،روحانیت را آلوده کند چه بسا دوستان نادان یا دشمنان دانا و بخواهند با دلسوزیهاى بى مورد، مسیر زهد گرایى آنان را منصرف سازد  به هر حال ، خصوصیات بزرگى چون قناعت و شجاعت و صبر و زهد و طلب علم و عدم وابستگى به قدرت ها و مهمتر از همه احساس مسوولیت در برابر توده ها،روحانیت را زنده ،و پایدار و محبوب ساخته است . منشور روحانیت )
9- اگر فقهاى عزیز نبودند معلوم نبود،امروز چه علومى به عنوان علوم قران اسلام و اهل بیت (علیه السلام ) به خورد توده ها داده بودند.
2- عبادت
مسجد و نماز
دیگر از مراکز مهم تربیتى (مسجد )است مسجد مظهر نماز، ذکر و یاد خدا مى باشد بالاترین فریضه و کارخانه انسان سازى (تربیت انسان ) نماز است نماز براى اصلاح و تربیت نفس ، تاثیر بسزایى دارد  حتى (وضو )آدمى را از شر نفس و دام شیطان حفظ مى کند (در احادیث تاکید شده که همیشه با وضو باشید.
امام - سلام الله علیه - علاوه بر سفارش اکید به نماز،پیرامون ، مداومت رفتن به مسجد نیز همواره رهنمودها داده اند از جمله :
1- مساجد، سنگرهاى اسلام و محراب ، محل حرب است
2- در صدر اسلام ،مسجد مراکز تبلیغ احکام سیاسى اسلام بود
3- با خطبه هاى نماز جمعه لشکر (تهیج ) مى شد و سپاهان از مسجد به میدان جنگ مى رفتند و کسى که از مسجد به میدان جنگ مى رود فقط از خدا مى ترسد از کشته شدن ، فقر و آوارگى ،باکى ندارد و چنین سپاهى ،فاتح و پیروز است .
حج 
(حج نیز یکى از مراکز تربیتى و یکى از عوامل مهم تربیت انسان است از آنجا که در این مناسک عجیب از اول احرام و تلبیه تا آخر مناسک ،اشاراتى عرفانى و روحانى است .... لبیکهاى مکرر از کسانى حقیقت دارد که نداى حق را به گوش جان شنیده و به دعوت الله تعالى ،پاسخ مثبت مى دهند،و مساءله ،مساءله حضور در محضر است و مشاهده جمال محبوب گویى گوینده از خود در این محضر بیخود شده و جواب دعوت را تکرار مى کند و دنباله آن سلب شریک به طور مطلق مى نماید.
البته مراتب معنوى و تاثیرات تربیتى حج که سرمایه حیات جاودانه است و انسان را به افق توحید و تنریه نزدیک مى نماید،حاصل نخواهد شد مگر آنکه دستورات عبادى حج به طور مطلق و شایسته ،مو به مو عمل شود
( حج ) به عنوان یک نیروى بزرگ و قدرت جهانى ،خودنمایى کردن و شوراندن مسلمانان علیه قدرت وابسته است حج کانون معارف الهى است که از آن محتواى سیاست اسلام را در تمام زوایاى زندگى باید جستجو نمود.
(حج )پیام آور و ایجاد و بناى جامعه اى به دور از رذایل مادى و معنوى است (حج )تجلى و تکرار همه صحنه هاى عشق آفرین مناسک زندگى و از آنجا که جامعه امت اسلامى از هر نژاد و ملیتى باید ابراهیمى شود تا به خیل امت محمد (صلى الله علیه و آله ) پیوند خورد و یکى گردد و ید واحد شود،حج تنظیم تمرین و تشکل این زندگى توحیدى است .
3- معلم 
امام - سلام الله علیه - درباره معلم و نقش سازنده وى در تربیت انسان ،این چنین رهنمود مى داد.
1- اصلاح و افساد جامعه ، در گرو نحو تربیت معلمین است .
2- نونهالان امانتهایى هستند در دست معلمان .
3- معلم امانتدارى است که انسان ،امانت اوست .
4- معلمان باید به تعالیم الهى بچه ها را تربیت کنند و نه ، با تعالیم و تربیت شیطانى .
5- تربیت هنگامى سودمند است که (اسم رب )باشد و آگاه باشید که تربیتهاى غربى ،آدمى را از انسانیت خلع مى کند  گرچه استعمارگران ،بر اساس اهداف شوم خود فرهنگ بیگانه را در میان مسلمانان رواج داده اند و مردم را غربزده کرده اند  ولى ما مکلف هستیم که اسلام را حفظ کنیم ،این مساءله را از نماز و روزه واجب تر است .
6- منشاء تمام بدبختیها ،اساتید غیر متعهد و وابسته اند.
7- نقش معلم در جامعه نقش انبیاست ولى از معلمان غربزده باید حذر کرد
8- تمام انبیا معلم اند و تمام بشر دانشجو  و همه جهان مدرسه است و معلمین راستین آن انبیا اولیا هستند.
9- شغل معلم اخراج انسانها از ظلمت به نور است .
4- مراکز فرهنگى 
الف - (کودکستان ،دبستان ،راهنمایى ،دبیرستان و...)
مدرسه باید مرکز تربیت صحیح باشد. زیرا اصلاح دانشگاه زمانى آسان است که فرزندانمان را از دوران دانش آموزى زیر نظر بگیریم تا خوب تربیت شوند.
دانش مفید نیست باید با تعهد همراه باشد و در آن صورت است که دانشجو مى تواند به جایى برسد و پیش خدا آبرومند باشد. و آموزش و پرورش هنگامى سودمند است که داراى ایمان به خدا و معنویت باشد.
ب : دانشگاه 
نقش حیاتى دانشگاه و ابعاد و مسائل مربوط بدان را نباید از نظر دور داشت و باید:
1- دانشگاه باید مرکز تربیت صحیح باشد  زیرا دانشگاه مرکز تعیین سعادت و شقاوت ملت است . و اگر دانشگاه اصلاح شود،کشور اصلاح مى شود
2- براى اسلام کردن دانشگاه باید تلاش و جدیت کرد  و باید در دانشگاه علوم معنوى و هم تدریس شود. باید دانست که مسوولیت دانشگاه سنگین تر و حساستر از سایر قسمتهاست .
3- ضرر عالم بدون تهذیب ،بیشتر از جاهل بدون دانش است  و تردیدى نیست که علم در دل انسان فاسد،زیباتر از نادانى است
آرى ،دانشگاه مرکز همه چیز است حتى تشکیل دولت و باید دانشگاه اسلامى شود تا براى کشور مفید گردد. و مى دانیم که دانش تنها فایده اى
ندارد و باید با تعهد همراه باشد در آن صورت مى توان مفید واقع شود در پیش خدا آبرومند باشد.
4- دانشگاهها،نه تنها مراکزى براى تهذیب و تعلیم جوانان مى باشد بلکه لازم است تا جوانان به گونه اى تربیت شوند که از خارج بریده و مستقل در راه اسلام و کشورشان خدمت کنند  یعنى همه رشته هاى علمى و تخصصى و هم تهذیب اخلاق و هم عمل و پایبندى بدان را تقویت کنند.
5- دانشگاه باید متحول شود و به خدا روى آورد به معنویت بپردازد و درسها را براى خدا بخواند  زیرا ملاک ارزش در لسان انبیا و اولیاء علم و تقواست .
6- ترقى مملکت به دانشگاه است .
وحدت فیضیه و دانشگاه 
امام - سلام الله علیه - همواره از وحدت حوزه و دانشگاه واتحاد ویکرنگى میان دو قشر تحصیل کرده یاد مى کرد رهنمودها مى داد از توطئه ها مى گفت و از سرانجام هشدار مى داد،از جمله :
1- دشمنهاى کشورهاى اسلامى ،مدتهاى طولانى سعى کردند تا بین دو قشر روحانى و دانشجو اختلاف و شکاف ایجاد کنند و کسانى که قبله شان شرق یا غرب است تلاش مى کنند تا دانشگاه و فیضیه با هم مرتبط نباشند.
2- استقلال کشور بستگى به نوع تربیت دانشگاه از طریق دانشگاه مى توان ملتى را اصلاح کرد یا به تباهى کشید  و تضعیف روحانیت توطئه اى براى غارت و وابسته کردن ماست .
3- دانشگاهها در سراسر دنیا ،در خدمت ابر قدرتها هستند و ما مى خواهیم که این چنین نباشد این دو مرکز باید با هم باشند و علم و عمل را به منزله دو بال بدانند  و مسائلشان را با یگدیگر مبادله کنند
دانشگاه را باید رو به خدا و معنویت ببرید و همه درسها هم خوانده بشود.
5- زن 
یکى از عوامل مهم تربیت انسان (زن ) است زن در سیماى یک همسر، در سیماى یک مادر و در سیماى یک مسلمان متعهد و بیدار،نقش بنیادینى در تربیت افراد جامعه دارد براین اساس ،امام - سلام الله علیه - همواره از نقش زن یاد مى کردند،از جمله :
1- زن ،انسان ساز است .
2- نقش زنان ، در عالم از ویژگیهاى خاصى برخوردار است صلاح و فساد یک جامعه از صلاح و فساد در آن جامعه سرچشمه مى گیرد. زن یکتا موجودى است که مى تواند از دامن خود افرادى به جامعه تحویل دهد که از برکاتشان یک جامعه بلکه ، جامعه ها به استقامت و ارزشهاى والاى انسانى کشیده شوند مى تواند به عکس آن باشد.
3- ما باید به زنان خویش افتخار کنیم  زیرا که بانوان مربى مردان اند.
4- خانمها شرف مادرى و مسوولیت فرزندان ، دارند.
5- خدمت مادر با جامعه از خدمت معلم بلکه از خدمت همه کس بالاتر است و انبیا مى خواستند بانوان جامعه را تربیت کنند
امام - سلام الله علیه - همواره خاطرنشان مى کرد که : حضور زن مردم در جامعه اسلامى ما ،امید بخش است بانوان ایران در این نهضت و انقلاب ،سهم بیشترى از مردان دارند.
6- خانمها باید روى آن علت عمومى ،کارهاى سیاسى - اجتماعى را انجام دهند همراهى و شرکت فعالانه زنان در نهضت ، پیروزى اسلام را بیمه کرد.
6- رسانه هاى جمعى 
نقش تربیتى رسانه ها، مورد توجه دقیق حضرت امام - سلام الله علیه - بود بر این اساس مى فرمود:
1- رسانه ها مربى یک جامعه هستند.
2- ما باید نشریاتمان مفید باشد و اخلاق جامعه را اصلاح کنیم .
3- اگر مى خواهید کشور اسلامى باشد، باید مطبوعاتش اسلامى باشد.
4- مطبوعات باید در خدمت خواسته مردم یعنى اسلام باشد  رسالت خطیر رسانه هاى گروهى ،حفظ آرامش کشور است .
5- رسانه هاى گروهى باید حامل پیام ملت و اسلام باشند و اگر رسانه هاى گروهى اصلاح شوند، جامعه اصلاح مى شود.
6- تلویزیون باید نگاه تعلیمات اسلام و مربى جامعه باشد. زیرا صلاح و فساد امور به دست رادیو و تلویزیون است  و رادیو و تلویزیون باید دانشگاهى عمومى براى هدایت و تربیت مردم باشد. و البته امروز نقش رادیو و تلویزیون از همه دستگاهها برتر است .
7- سینما یکى از مظاهر تمدن است که باید در خدمت جامعه در خدمت تربیت ملت باشد و ما با مراکز فحشا و فساد مخالفیم نه با تمدن و مظاهر آن .
7- مجلس شوارى اسلامى 
صلاح و فساد کشور به دست مجلس است موقعیت مجلس و نقش آن همانند صنایع مادر و نقش آن در پیشرفت کشور است یعنى مجلس مصدر همه امور است و همه قوانین از طریق آن باید بر اساس اسلام و قرآن تصویب و اجرا گردد بر این اساس ،مجلس باید معلم باشد.
8- جلسات عزادارى 
به جلسات عزادارى باید اهتمام ویژه اى داشت زیرا:
1- ما هر چه داریم از (محرم )است و باید به عمق تاءثیر آن در عالم توجه داشت  و ما با همین مجالس عزا و گریه ها،قدرت 2500 ساله را شکستیم .
2- مساله کربلا در راءس مسائل سیاسى است باید زنده بماند و باید بعد سیاسى کربلا در براى مردم بیان کرد و سید الشهداء به حسب روایات ما و به حسب عقاید ما از آن وقتى که از مدینه حرکت کرد، مى دانست که چه مى کند و مى دانست که شهید مى شود حتى قبل از تولد و از طریق جبرئیل این مساءله به رسول خدا اطلاع داده بودند.
3- (محرم )فریاد مظلوم بر سر ظالم است این پرخاش و فریاد باید زنده بماند و برکاتش امروز در جنگ با یزیدیان زمان ،واضح ملموس است .
4- مجالس عزا و سوگوارى ،مجالس تبلیغ اسلام است .
5- حضرت زینب - سلام الله علیها - که درباره مصیبت وارده بر او گفته شد تصغر عند المصائب ، بنى امیه را آنچنان تحقیر کرد که در عمر خود چنین تحقیر نشده بود.
( سید الشهداء - سلام الله علیه - با چند نفر از اصحاب ، چند نفر از ارحامشان ،از مخدراتشان قیام کردند؛ چون قیام (لله ) بود، اساس سلطنت آن خبیث را به هم شکستند... اساس سلطنت را شکستند،اساس سلطنتى که مى خواست اسلام را به صورت سلطنت طاغوتى در آورد.
امام حسین - سلام الله علیه - هم در جنگ با یزید شکست خورد و کشته شد...شکست ظاهرى و پیروزى واقعى بود. کشته شد و زنده کرد یک عالمى را  و حتى انقلاب اسلامى ایران پرتوى از عاشورا و انقلاب عظیم الى آن است .
قتل سید الشهداء بنى امیه را تا ابد شکست داد. و) با این کشته شدن مکتب را زنده کرد و این کلمه ( یوم کل عاشورا و کل ارض کربلا ) یک کلمه بزرگى است ... یعنى : همه جا باید این طور باشد همه روز هم باید این طور باشد ).
امام امت (س ) همواره خاطرنشان کرده ، مى فرمود:
(هر چه داریم از (محرم ) است و البته باید به عمق تاءثیر آن در عالم - جهان ) توجه داشت . و ما باید با همین مجالس عزادارى و گریه ها،قدرت دو هزار و پانصد ساله را شکستم مساءله کربلا که خودش در راءس مسائل سیاسى هست ، باید زنده بماند..)
 آرى ،بى جهت نیست که در جهان امروز،جهت شناسایى انقلاب اسلامى ایران ، مطالعاتى پیرامون حماسه عاشورا صورت مى گیرد.
(پرفسور،هانیتر هالم )، متخصص در تاریخ اسلام و استاد دانشگاه دومنکین ،یکى از شرکت کنندگان در گنگره شیخ مفید در قم (1372) مى گفت : کتاب ولایت فقیه امام راحل (س ) یکى از متون دروس  تمام رشته هاى اسلام شناسى بسیارى از کشورهاى اروپایى و آمریکایى است .
وى همچنین مى گفت :براى شناخت انقلاب اسلامى ایران ،مطالعات جدى ترى درباره واقعه کربلا شروه شده است . و... تربیت شوند.
10- انتظار اسلامى 
یکى از عوامل مهم تربیت جامعه (مساءله انتظار موعود اسلام ) است باید مردم جهان را در حد توان تربیت کرد تا شایستگى همکارى و همراهى با امام معصوم (علیه السلام ) را پیدا کنند تا زمینه ظهور او فراهم شود،گرچه :
1- گروهى انتظار را در این مى دانند که مهیا باشند امر به معروف و نهى از منکر در حد محدود را انجام مى دهند و بیش از این ،احساس تکلیف نمى کنند.
2- گروهى دست به کارى نمى زنند تا جهان پر از ظلم شود تا امام ظهور کند.
3- گروهى مردم را به ارتکاب فسق و فجور ظلم دعوت کرده و خود نیز بدان مى پردازند تا گناه جهان را فراگیرد تا امام زمان ظهور کند!
4- گروهى نیز بر این باورند که هر حکومتى قبل از حکومت موعود اسلام تاسیس شود باطل است و هر علمى که بر پا شود سرنگون خواهد شد.
5- نظر اسلامى (و صحیح ) انتظاراست که ما باید با همت تلاش ، تعبد تقوا پیشگى و اجراى کامل امر به معروف و نهى از منکر و دعوت جهان به پیراستگى و تاسیس حکومت حق و عدل در جامعه ،مردم را تربیت کنیم و زمینه ظهور آن منجى بزرگ را فراهم آوریم .